نگاهی به ماهیت و ساختار قانونی مالیات بر ارزش افزوده

مالیات بر ارزش افزوده در تمام کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه، به عنوان یک قانون محوری در سیستم کسب‌وکار و ساختار اقتصادی مطرح شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر مبنای همین فراگیری و اهمیت بالای پدیده مالیات بر ارزش افزوده تلاش کردیم تا بررسی اجمالی در مورد ماهیت آن داشته باشیم.

مالیات بر ارزش افزوده با عناوین دیگری نیز مانند (VAT) و مالیات بر مصرف مورد اشاره قرار می‌گیرد. این مالیات، یکی از انواع مالیات غیر مستقیم است؛ به بیانی ساده‌تر این مالیات به طور مستقیم توسط سازمان امور مالیاتی از اشخاص مطالبه می‌شود. هر کالا یا خدمت فروخته شده، برای اینکه از مبدأ تولید آن به دست مقصد، یعنی مصرف‌کننده نهایی برسد، باید مجموعه مختلفی از مراحل داد و ستد را سپری کند. دولت عملاً در تک‌تک مراحل به ازای هر مرحله از فروش کالا یا خدمت، میزان مشخصی از مالیات را اعمال می‌کند؛ همان چیزی که مالیات بر ارزش افزوده نامیده می‌شود. در هر مرحله از این انتقال کالا از مرحله تولید ابتدایی تا مصرف نهایی، هر خریدار، مبلغی را به عنوان مالیات بر ارزش افزوده به فروشنده می‌پردازد و فروشنده نیز مسئول است تا ضمن خوداظهاری در این مورد، این مبلغ را به سازمان امور مالیاتی بپردازید. حال با این وجود می‌توانید به‌خوبی علت قرارگیری آن ذیل عنوان مالیات غیر مستقیم را درک کنید. در نظر داشته باشید که واسطه‌ها، در عمل ضمن اینکه مبلغی را به تحت عنوان مالیات بر ارزش افزوده از خریدار بعدی دریافت می‌کنند، مبلغی را نیز با همین عنوان به فروشنده قبلی می‌پردازند. این یعنی واسطه‌ها عملاً به اندازه تفاضل میزان مالیات بر ارزش افزوده دریافتی و پرداختی در قبال سازمان امور مالیاتی متعهد به پرداخت پول هستند. ازلاعات مربوط به شرکت حسابداری را در سایت شرکت حسابداری محاسبان تلاشگر خبره مشاهده کنید.

نگاهی به تاریخچه و سابقه مالیات بر ارزش افزوده

آنچه که ما امروزه به عنوان مالیات بر ارزش افزوده می‌شناسیم، برآمده از سیستم اقتصادی کشور آلمان در قرن پانزدهم است؛ این کشور در آن هنگام اولین ساختارهای مالیات بر مصرف را شکل داد. اما بعدتر در سال 1754 فردی به نام "گراف برول" در کتابی که خود به رشته تحریر از عبارت مالیات بر فروش به شکل رسمی استفاده کرد و باعث اشاعه این واژه در مسائل حقوقی و مالی شد. البته در نهایت از سال 1916 آلمان به شکل رسمی و در قالب یک قانون به آن رسمیت بخشید. پس از این نیز در گام بعدی، کل اتحادیه اروپا در سال 1968 مالیات بر ارزش افزوده به شکل سراسری در کلیت این اتحادیه به تصویب درآورد. امروزه یکی از ردیف‌های اصلی درآمد دولت کشورهای مختلف را مالیات بر ارزش افزوده شکل داده است.

انواع مختلف مالیات بر ارزش افزوده

• نوع تولیدی(VATp): این نوع از مالیات بر ارزش افزوده همزمان بر کالاهای مصرفی و کالاهای سرمایه‌ای اعمال می‌شود.
• نوع درآمدی(VATI): این نوع از مالیات بر ارزش افزوده ، مالیاتی بر فروش تولید خالص کالا محسوب می‌شود. در این سبک از مالیات، تنها استهلاک از پایه مالیات کم و کل سرمایه‌گذاری خالص مشمول مالیات می‌شود.
• نوع مصرفی(VATc): مبنای محاسبه در این نوع از مالیات بر ارزش افزوده کالاها و همچنین خدمات مصرفی است. در این سبک، تمام خرج سرمایه‌گذاری ناخالص از پایه مالیات کسر می‌شود.

قانون و ماهیت حقوقی پدیده مالیات بر ارزش افزوده

یازده ماده اصلی، ماهیت حقوقی و قانونی مالیات بر ارزش افزوده را شکل می‌دهند. باید خاطر نشان کرد که در ادامه از ذکر نص صریح قانون اجتناب و تلاش کردیم تا حد امکان صورت مواد را ساده‌تر و قابل تفهیم سازیم.

• ماده 1: هرگونه گردش کالا و ارائه خدمت اعم از عرضه، واردات و صادرات، در ایران ذیل قانون مالیات بر ارزش افزوده قرار گرفته و برای آن میزان خاصی از این مالیات تدارک دیده می‌شود.
• ماده 2: مقصود از مالیات ذیل این قانون، به استثنا موارد درج‌شده در فصل‌های هشتم و نهم مالیات بر ارزش افزوده است.
• ماده 3: مقصود از ارزش افزوده در قانون مالیات بر ارزش افزوده، تفاوت مابین ارزش کالا و خدمت عرضه شده با ارزش کالا یا خدمت خریداری‌شده(یا تحصیل‌شده) است.
• ماده 4: مقصود از عرضه کالا در این قانون، انتقال کالا از طریق هرگونه معامله‌ای است.
• ماده 5: ارائه خدمت ذیل این قانون، به استثنای موارد درج‌شده در فصل نه، انجام خدمت برای غیر در قبال دریافت مابه ازاء است.
• ماده 6: واردات ذیل این قانون، ورود کالا یا خدمت از خارج کشور یا مناطق آزاد تجاری-صنعتی به داخل قلمرو گمرکی ایران است.
• ماده 7: صادرات ذیل این قانون، خروج کالا یا خدمت به خارج از کشور یا مناطق آزاد تجاری-صنعتی از داخل قلمرو گمرکی ایران است.
• ماده 8: اشخاصی که به عرضه کالا یا ارائه خدمت و صادرات و واردات مشغول باشند، از نظر قانون مالیات بر ارزش افزوده مؤدی شناخته می‌شوند.
• ماده 9: معاوضه کالا یا خدمت ذیل این قانون، عرضه کالا یا خدمت از سوی هر یک از طرفین معامله تلقی شده و به شکل جداگانه‌ای مشمول مالیات بر ارزش افزوده می‌شود.
• ماده 10: هر سال شمسی شامل چهار دوره مالیاتی سه ماهه می‌شود؛ چنانچه شروع یا خاتمه فعالیت مؤدی در اثنای یکی دوره مالیاتی باشد، زمان فعالیت او طی یک دوره مالیاتی تلقی می‌شود. خدمات مالی مختلف را در سایت مشاهده کنید.

اما یازدهمین ماده مهم در این حیطه، توضیحاتی در مورد تاریخ تعلق مالیات بر ارزش افزوده ارائه می‌کند. اطلاعات ارائه شده بدین شرح است.

1)            در مبحث عرضه کالا:

• تاریخ صورت‌حساب، تاریخ معامله انجام‌شده یا تاریخ تحویل آن، هر کدام که بر دیگران مقدم باشد، مدنظر قرار دارد.
• در مورد ذکرشده در تبصره ماده 4 همین قانون، تاریخ ثبت دارائی در دفاتر یا تاریخ شروع استفاده، هر یک مقدم‌تر باشد یا تاریخ برداشت بر همین منوال، مبنای محاسبه خواهد بود.
• در مورد معاملات مورد اشاره در ماده 9 قانون، تاریخ معاوضه مرجعیت دارد.

2)            در مورد ارائه خدمت:

• تاریخ صدور صورت‌حساب یا تاریخ ارائه خدمت، هر یک مقدم باشد، مرجع محاسبه است.
• در باب معامله‌های مربوط به ماده 9 قانون، تاریخ معاوضه مرجعیت دارد.

3)            در باب صادرات و واردات:

• در باب صادرات، هنگام صدور و در مورد واردات تاریخ ترخیص کالا از گمرک مورد نظر است.

شیوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده

باید در نظر داشت که در فعالیت‌های متفاوت اقتصادی، بسته به برخی متغیرات، روش محاسبه مالیات نیز متمایز است. به‌علاوه هر نوع از مالیات نیز به خودی خود، روش محاسبه متفاوتی داشته و گروه‌های مختلف شغلی سبک متفاوتی از تعهد را در قبال آن دارند. در خود مسئله مالیات بر ارزش افزوده نیز با چهار گروه(در اصطلاح فصل) متفاوت روبرو هستیم. بدون پرداختن به جزئیات، می‌توان به طور اجمالی می‌توان گفت مبنای محاسبه مالیات بر ارزش افزوده درصد خاصی از صورت‌حساب کالا یا خدمت، بسته به نوع و شرایط آن، خواهد بود. پس در نظر داشته باشید که مالیات بر ارزش افزوده طبیعتاً مبلغی ثابت نیست و درصدی از صورت‌حساب را شامل خواهد شد.

شیوه پرداخت مالیات بر ارزش افزوده

مشمولین مطابق قانون وظیفه دارند که پس از هر دوره سه ماهه، مالیات خود را محاسبه و پس از تأیید از سوی سازمان امور مالیاتی، به خزانه پرداخت کنند. بدین شکل که سهم مبلغ مالیات بر ارزش افزوده‌ای که برای خرید مواد اولیه پرداخت کرده را از کل مبالغ دریافتی کسر و سپس مابه‌تفاوت را به سازمان امور مالیاتی پرداخت کند. البته تمام این مبالغ و محاسبات به اتکای مستندات اعتبار داشته و ذیل صورت‌های مالی و گزارشات حسابداری معنا پیدا می‌کنند.

بیشتر بخوانید:

در مورد خدمات حسابداری شرکتها بیشتر بدانید

چه کالاهایی معاف از مالیات بر ارزش افزوده هستند؟

یکی از پرسش‌های پرتکرار و رایج این حیطه که به طور مداوم از سوی مؤدیان در مورد پرداخت مالیات بر ارزش افزوده طرح می‌شود، معافیت‌های قانونی موجود ذیل این قانون است. موارد معافیت به شرح زیر هستند:

• تمام محصولات کشاورزی به آن شرط که فرآوری نشده باشند.
• دام و طیور زنده، آبزیان و فعالیت‌های نوقان‌داری و زنبورداری
• انواع تجهیزات فرودگاهی مورد استفاده برای پروسه‌های ناوبری
• انواع خدمات ارائه‌شده برای درمان انسان، حیوانات و نباتات
• انواع خدمات حمایتی و توانبخشی در قبال بیماران و نیازمندان به آن
• انواع خدمات شامل مالیات بر درآمد
• تمام اقلام مورد استفاده در موارد نظامی و انتظامی به شرط تأیید از سوی وزارت دفاع
• فعالیت صندوق‌های مجاز قرض‌الحسنه مجاز و تمام خدمات بانکی
• همه تخفیفات اعطا شده به خریداران کالا یا دریافت‌کنندگان خدمت
• مالیات پرداخت‌شده در گذشته و توسط عرضه‌کننده
• فرش‌های دستباف
• کالاهای اساسی مانند قند و شکر، برنج، لبنیات، گوشت، نان و آرد
• فعالیت‌های در ارتباط مستقیم با داد و ستد کود، بذر و نهال
• خوراک و دانه‌های مورد استعمال دام و طیور
• انواع خدمات حمل و نقل
• انواع کالاهای درمانی، دارویی و تجهیزات پزشکی
• انواع خدمات پژوهشی و آموزشی به شرط تأیید وزارت علوم و وزارت بهداشت
• انواع فعالیت‌های در ارتباط مستقیم با نشر، چاپ و کاغذ
• کلیه اقلام همراه مسافران به شرط انطباق با قوانین گمرکی
• مالیات و عوارض عرضه و داد و ستد کالا
• اموال غیر منقول اشخاص حقوقی و حقیقی مشمول مالیات ذیل سایر بندها

مجموعه جریمه‌های مرتبط با مالیات بر ارزش افزوده

• یک برابر مالیات متعلق، جریمه مؤدیانی است که صورت‌حساب کالا یا خدمت خود را ارائه نمی‌کنند.
• چنانچه صورت‌حساب، مطابق با قالب اعلام‌شده سازمان امور مالیاتی نباشد، مؤدی به میزان 25 درصد مالیات بر ارزش افزوده متعلق جریمه خواهد شد.
• عدم ارائه اظهارنامه مالیات بر ارزش افزوده، جریمه‌ای معادل با 50 درصد میزان مالیات متعلق را در پی دارد.
• چنانچه مؤدی در مهلت مقرر در سامانه مربوط به سازمان امور مالیاتی ثبت نام نکند، با جریمه مواجه خواهد شد. مبلغ جریمه از زمان اولین دوره‌ای که مؤدی مطابق قانون مشمول بوده و ثبت‌نام نکرده، تا زمانی که اقدام به ثبت‌نام کرده، محاسبه خواهد شد. شخص مکلف به پرداخت 75 درصد مالیات متعلقه خواهد بود.
• اشخاصی که از درج صحیح ارزش کالا یا خدمت در صورت سرباز زنند، به اندازه یک برابر مابه‌التفاوت مالیات بر ارزش افزوده متعلق، جریمه خواهند شد.
• اشخاصی که دفاتر قانونی، اسناد و مدارک را ارائه ندهند نیز به میزان 25 درصد مالیات متعلق جریمه خواهند شد.